Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) bùng nổ và len lỏi vào mọi mặt đời sống, ngành giáo dục không thể đứng ngoài cuộc. Tài liệu hướng dẫn của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam (VNIES, 4/2025) đã đưa ra một khung lý thuyết và thực hành toàn diện về cách ứng dụng AI trong dạy học, trên nền tảng lấy con người làm trung tâm. Bài viết này phân tích tổng quan các nội dung chính của tài liệu – từ cơ sở công nghệ đến chuẩn đạo đức, từ yêu cầu năng lực của người học đến vai trò chuyển đổi của giáo viên – với góc nhìn phản biện và chuyên sâu.
🎯 1. Bức tranh tổng thể: Vì sao giáo dục cần AI?
AI trong giáo dục không chỉ là một công cụ hỗ trợ kỹ thuật, mà là đòn bẩy để hiện đại hóa toàn diện môi trường học tập. Tài liệu nhấn mạnh rằng AI mở ra bốn hướng ứng dụng chính:
- Cá nhân hóa học tập: xây dựng lộ trình học theo năng lực.
- Hỗ trợ giảng dạy: soạn bài, tạo câu hỏi, đánh giá tự động.
- Giáo dục hòa nhập: tạo điều kiện cho người học đặc biệt tiếp cận tri thức.
- Quản lý giáo dục: phân tích dữ liệu học tập, cảnh báo học sinh có nguy cơ tụt hậu.
Các công cụ như ChatGPT, Gradescope, Khan Academy AI, Microsoft Immersive Reader… đều được trích dẫn minh họa rõ ràng, cho thấy sự kết nối giữa lý thuyết và thực tiễn.
📚 2. Phân loại công cụ AI: Không phải AI nào cũng giống nhau
Một đóng góp quan trọng của tài liệu là phân loại rõ ràng hai nhóm công cụ AI:
- AI chức năng: hỗ trợ kiểm tra đạo văn, đánh giá tự luận, quản lý lớp học.
- AI tạo sinh (Generative AI): tạo nội dung mới như giáo án, bài tập, câu hỏi trắc nghiệm…
Đây là cách phân loại sát với đặc điểm kỹ thuật và phù hợp với thực tiễn giáo dục hiện nay, nơi mà sự khác biệt giữa “dự đoán” và “sáng tạo” trong AI cần được hiểu đúng để sử dụng hiệu quả và có trách nhiệm.
⚖️ 3. 08 nguyên tắc ứng xử với AI trong giáo dục
Bản hướng dẫn đặt trọng tâm vào 8 nguyên tắc đạo đức, lấy cảm hứng từ các khung chuẩn quốc tế (UNESCO, IEAE…). Các nguyên tắc này không đơn thuần là lý thuyết, mà được trình bày dưới dạng tiêu chí – biểu hiện cụ thể, dễ áp dụng:
- ✅ Vì mục tiêu giáo dục: AI phải phục vụ mục tiêu rõ ràng.
- 📊 Đánh giá hiệu quả: hỗ trợ kiểm tra, phát hiện năng lực riêng.
- 🌍 Bình đẳng: không tạo ra hoặc tăng thêm khoảng cách số.
- 🔐 Quyền riêng tư: bảo mật thông tin người học.
- 🔎 Minh bạch – giải trình: con người chịu trách nhiệm cuối cùng.
- 📏 Tính chính xác – đạo văn: xác minh nguồn, không lệ thuộc máy móc.
- 🎨 Khuyến khích sáng tạo: không thay thế trí tưởng tượng của học sinh.
- ❤️ Giá trị nhân văn: góp phần nuôi dưỡng lòng nhân ái, EQ và hòa nhập.
Tài liệu có giá trị như một “bộ quy tắc ứng xử AI trong trường học”, đặc biệt khi nhiều giáo viên và học sinh vẫn chưa có kỹ năng phòng ngừa rủi ro công nghệ.
🧑🏫 4. Yêu cầu năng lực AI của người học: Không chỉ biết dùng, mà còn biết nghĩ
VNIES sử dụng Khung năng lực AI do UNESCO phát triển để xây dựng yêu cầu với học sinh. Có 4 nhóm năng lực chính:
- Tư duy lấy con người làm trung tâm
- Đạo đức AI
- Kỹ thuật và ứng dụng
- Thiết kế hệ thống AI
Mỗi khía cạnh có 3 cấp độ: Hiểu – Áp dụng – Sáng tạo, cho thấy AI không còn là môn phụ mà là kỹ năng nền tảng của công dân thời đại mới. Học sinh cần học cách thẩm định AI, phê phán thông tin do AI cung cấp, và đồng kiến tạo công cụ AI một cách an toàn, nhân văn và sáng tạo.
👩🏫 5. Vai trò then chốt của giáo viên: Người dẫn đường công nghệ
Nếu AI là phương tiện, thì giáo viên là người lái. Tài liệu khẳng định vai trò không thể thay thế của người thầy: từ kiểm soát thông tin, thiết kế hoạt động đến đánh giá phản biện. Phần IV của tài liệu hướng dẫn chi tiết các yêu cầu năng lực AI đối với giáo viên và cách ứng dụng AI trong soạn bài, kiểm tra, quản lý lớp học.
Tuy nhiên, điều đặc biệt là giáo viên không chỉ ứng dụng AI mà còn cần giáo dục về AI, giúp học sinh xây dựng nhận thức, hành vi và thái độ đúng với công nghệ mới.
📣 Kết luận: AI không thay giáo dục – AI cần giáo dục
Tài liệu của VNIES là một nỗ lực quan trọng, kịp thời và bài bản nhằm đưa giáo dục Việt Nam bước vào thời đại AI một cách vững vàng, có định hướng. Tuy nhiên, để các nguyên tắc và năng lực được hiện thực hóa, cần:
- Đào tạo giáo viên trên quy mô lớn về AI.
- Xây dựng bộ tiêu chuẩn kỹ năng số cho học sinh phổ thông.
- Đầu tư hạ tầng công nghệ đồng bộ giữa các vùng miền.
Trong kỷ nguyên AI, sự tiến bộ không chỉ được đo bằng số lượng công cụ, mà bằng cách con người làm chủ và định hình công cụ ấy vì một nền giáo dục nhân văn, công bằng và bền vững.
