Trí tuệ nhân tạo (AI) đang mở ra một chân trời mới cho giáo dục – nơi cá nhân hóa, sáng tạo, và hỗ trợ đa phương thức trở nên khả thi hơn bao giờ hết. Nhưng đồng thời, AI cũng đặt người học – đặc biệt là trẻ em và vị thành niên – trước những rủi ro chưa từng có tiền lệ, từ đạo đức học tập đến xâm phạm quyền riêng tư, lệ thuộc vào máy móc, hoặc thậm chí bị “thuật toán dẫn dắt” sai lệch.
Tài liệu của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam (VNIES, 4/2025) đã cảnh báo rõ: AI phải được sử dụng có kiểm soát, có đạo đức, và có chiến lược bảo vệ học sinh. Bài viết này đi sâu nhận diện 5 nhóm rủi ro điển hình và đề xuất các biện pháp giáo dục phòng ngừa.
❗ 1. Rủi ro đạo văn – lệ thuộc – mất tư duy phản biện
🎯 Vấn đề:
AI tạo sinh như ChatGPT, Bard, Claude… có thể sinh ra bài văn, đoạn luận, thậm chí cả slide bài giảng trong vài giây. Nhưng điều đó khiến học sinh:
- Sao chép nội dung mà không hiểu.
- Không tự rèn luyện tư duy, kỹ năng lập luận.
- Mất dần năng lực sáng tạo và phản biện.
✅ Giải pháp:
- Tích hợp kỹ năng đánh giá AI vào chương trình học: hướng dẫn học sinh cách kiểm tra, chỉnh sửa, phản biện đầu ra của AI.
- Yêu cầu học sinh trích dẫn nguồn AI và mô tả quá trình sử dụng, tránh đạo văn thụ động.
- Thiết kế bài tập mở, dựa trên trải nghiệm cá nhân – cảm xúc – hoặc ứng dụng thực tế, nơi AI không thể thay thế.
🔐 2. Rò rỉ dữ liệu cá nhân – quyền riêng tư bị xâm phạm
🎯 Vấn đề:
Nhiều nền tảng AI yêu cầu học sinh đăng nhập, cung cấp tên tuổi, câu hỏi, hoặc thông tin nhạy cảm – mà không có lớp bảo vệ phù hợp với trẻ em.
Ví dụ: học sinh trò chuyện với chatbot về vấn đề tâm lý, nhưng dữ liệu lại bị lưu trữ trên máy chủ nước ngoài mà nhà trường không kiểm soát được.
✅ Giải pháp:
- Chỉ sử dụng các công cụ AI đã qua kiểm định và có chính sách bảo vệ học sinh.
- Thiết lập tài khoản AI riêng cho giáo viên quản lý (không để học sinh tự do dùng tài khoản cá nhân).
- Giảng dạy quyền riêng tư số trong chương trình chính khóa.
- Áp dụng các công cụ trung gian (proxy, chặn tính năng ghi dữ liệu, duyệt trước nội dung).
🧠 3. Rủi ro về thiên lệch – định kiến của thuật toán
🎯 Vấn đề:
AI học từ dữ liệu có sẵn – và dữ liệu đó đôi khi mang định kiến giới, chủng tộc, vùng miền, địa chính trị, văn hóa… Điều nguy hiểm là học sinh không nhận ra, và tiếp thu định kiến một cách vô thức.
Ví dụ: AI miêu tả “người thành công” luôn là đàn ông, hoặc gợi ý nghề nghiệp cho nữ giới mang tính truyền thống.
✅ Giải pháp:
- Giáo viên cần giải thích nguyên lý AI học từ dữ liệu – và có thể sai lệch.
- Lồng ghép các hoạt động so sánh – phản biện – phát hiện thiên lệch trong nội dung do AI sinh ra.
- Khuyến khích học sinh tạo nội dung phản biện AI, ví dụ: “viết lại đoạn văn AI đã tạo để làm rõ vai trò nữ giới.”
💻 4. Rủi ro nghiện công nghệ – mất cân bằng trải nghiệm
🎯 Vấn đề:
AI có thể khiến học sinh “bị cuốn” vào công cụ, dành hàng giờ tương tác mà quên mất học tập trải nghiệm thực tế, rèn luyện cảm xúc xã hội.
Một số em dùng AI để “làm hộ bài tập” mỗi ngày mà không còn thấy hứng thú với việc tự tìm hiểu, tự viết.
✅ Giải pháp:
- Giáo viên cần giới hạn thời lượng sử dụng AI trong lớp học.
- Thiết kế xen kẽ các hoạt động trải nghiệm – học qua thực hành – học cộng tác không công nghệ.
- Giáo dục kỹ năng “tự ngắt kết nối” – kiểm soát thói quen số cho học sinh.
⚖️ 5. Rủi ro pháp lý – chưa có khung bảo vệ đủ mạnh
🎯 Vấn đề:
Hiện nay Việt Nam chưa có Luật AI, và các công cụ phổ biến như ChatGPT, Copilot, Claude… đều là nền tảng nước ngoài, không đặt máy chủ tại Việt Nam. Trường học, giáo viên và phụ huynh gặp khó khi có sự cố bảo mật, rò rỉ, hoặc tranh chấp đạo văn.
✅ Giải pháp cấp trường:
- Xây dựng quy định sử dụng AI nội bộ theo hướng dẫn của VNIES.
- Tham khảo nguyên tắc đạo đức AI của UNESCO để định hướng ứng xử.
- Tạo cơ chế phản hồi – xử lý sự cố – ghi nhận khi có vi phạm AI.
🛡️ Tổ hợp các giải pháp chiến lược để bảo vệ học sinh trong lớp học có AI
| Mảng | Giải pháp đề xuất |
|---|---|
| 🌐 Hạ tầng | Chọn công cụ có bảo mật cao, giới hạn quyền truy cập |
| 👩🏫 Giáo viên | Đào tạo đạo đức AI, kiểm tra nội dung AI sinh ra |
| 🧒 Học sinh | Dạy kỹ năng phản biện, nhận diện rủi ro, khai thác có chọn lọc |
| 📜 Nhà trường | Xây dựng quy định AI, tổ chức truyền thông số, có cơ chế kiểm soát |
| 🤝 Phụ huynh | Phối hợp theo dõi, hướng dẫn con sử dụng AI có kiểm soát |
📣 Kết luận: Trẻ em cần AI, nhưng cần hơn một môi trường dạy AI có trách nhiệm
Nếu không có lớp “bảo vệ đạo đức và luật pháp”, AI có thể trở thành con dao hai lưỡi đối với học sinh. Nhưng nếu được triển khai đúng cách, AI sẽ không chỉ là công cụ học tập – mà là cơ hội để giáo dục công dân số, giáo dục đạo đức, giáo dục khai phóng.
🔑 Vấn đề không nằm ở AI tốt hay xấu – mà nằm ở cách chúng ta dạy trẻ làm chủ AI – thay vì bị dẫn dắt bởi nó.
